Phần 2: Xu Hướng Trong Hệ Thống Canh Tác Lúa Gạo Ở Đồng bằng sông Cửu Long

Đa dạng hóa hệ thống canh tác lúa gạo

Nông dân Đồng bằng sông Cửu Long từ lâu đã kết hợp trồng lúa với các hoạt động sinh kế khác, tạo nên nhiều hệ thống canh tác lúa gạo độc đáo phù hợp với từng vùng sinh thái nông nghiệp riêng biệt. Nhằm đa dạng hóa sản xuất và đáp ứng nhu cầu thị trường, một loạt hệ thống canh tác mới đã được phát triển từ những năm 1990 (Bosma et al., 2005; Tong, 2017) bên cạnh xu hướng sản xuất lúa gạo truyền thống. Hiện nay, Đồng bằng sông Cửu Long có bảy hệ thống canh tác chủ yếu dựa vào lúa gạo (Xuan và Matsui, 1998):

Lúa-lúa-lúa
Lúa-lúa
Lúa-cây trồng vùng cao
Lúa-gia súc
Lúa-cá tự nhiên
Lúa-các loài thủy sản nước ngọt
Lúa- các loài thủy sản nước mặn

Ngoài ra, tình trạng chuyển đổi đất trồng lúa sang trồng cây ăn trái diễn ra phổ biến ở vùng đồng bằng ngập lũ. Xu hướng trong các hệ thống canh tác trong 40 năm qua được tóm tắt trong Bảng 17.3.

Bảng 17.3 Xu hướng hệ thống canh tác ở các đơn vị địa hình chính, 1976–2016

Như đã mô tả ở phần trước, việc trồng lúa hai vụ và ba vụ đã được mở rộng chủ yếu ở vùng đồng bằng ngập lũ và các vùng trũng rộng lân cận. Các hệ thống trồng lúa xen kẽ và cây trồng cạn đã được mở rộng trên các đê tự nhiên và đầm lầy hạ nguồn, vùng ngập lũ thượng nguồn và trên các dải cát ven biển. Các hệ thống trồng lúa-chăn nuôi, trong đó ruộng lúa được sử dụng để trồng lúa trong khi vịt, gà, lợn, bò hoặc trâu được nuôi trong sân nhà, được áp dụng ở hầu hết các vùng của Đồng bằng (Xuan và Matsui 1998). Hệ thống nuôi cá tự nhiên và lúa được tìm thấy ở bán đảo Cà Mau, Tứ giác Long Xuyên và Đồng Tháp Mười. Nông dân chỉ trồng một vụ lúa địa phương từ tháng 5 đến tháng 12 và thu hoạch cá tự nhiên từ ruộng lúa, kênh rạch trong mùa trồng trọt. Hệ thống nuôi trồng lúa-nước ngọt (cá và tôm nước ngọt) hầu hết đã được mở rộng ở các tỉnh Tiền Giang và Cần Thơ ở vùng đồng bằng ngập lũ bị ảnh hưởng bởi thủy triều (Berg và cộng sự 2017; Håkan 2002; Xuân và Matsui 1998). Từ năm 2000, với khả năng kiểm soát lũ lụt tốt hơn, hệ thống lúa-tôm nước ngọt đã được mở rộng đến các vùng ngập sâu của tỉnh An Giang và Đồng Tháp (Tứ giác Long Xuyên và Đồng Tháp Mười) (Nguyen, VK 2014). Các hệ thống nuôi tôm nước lợ và lúa đã phát triển hơn 80 năm và được áp dụng ở các tỉnh ven biển Đồng bằng (Xuan và Matsui 1998; USAID 2016). Nông dân trồng một vụ lúa địa phương vào mùa mưa, khi lượng mưa và dòng nước ngọt giúp đẩy bớt độ mặn ra khỏi ruộng lúa và cải tạo ruộng để nuôi tôm nước lợ vào mùa khô. Các hệ thống trồng lúa chính sẽ được thảo luận chi tiết hơn dưới đây.

Lúa và cây trồng vùng cao

Trước đây, nông dân Việt Nam chủ yếu trồng lúa trên các cánh đồng ruộng nương nằm trong hoặc gần nhà. Tuy nhiên, trong những năm gần đây, họ đã bắt đầu xen canh lúa với các loại cây trồng khác vào một số mùa vụ để tăng thu nhập và đa dạng hóa sản xuất. Xu hướng này nhận được sự khuyến khích mạnh mẽ từ Chính phủ, vốn từng tập trung vào việc bảo đảm sản xuất lúa gạo trên toàn bộ diện tích Đồng bằng sông Cửu Long. Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn (MARD) đã ban hành Kế hoạch sử dụng đất giai đoạn 2014-2020, trong đó yêu cầu sử dụng đất trồng lúa linh hoạt hơn (Bảng 17.4). Kế hoạch này khuyến khích các tỉnh chuyển đổi một phần diện tích lúa sang trồng các cây trồng khác như ngô, đậu tương, vừng, rau, hoa, thức ăn chăn nuôi và nuôi trồng thủy sản. Theo kế hoạch, tổng diện tích lúa sẽ giảm 316.000 ha (chiếm 7% diện tích lúa năm 2013), chủ yếu vào mùa khô. Diện tích tương ứng dành cho các cây trồng ngoài lúa sẽ tăng lên, trong đó ngô (83.000 ha) và rau, hoa (87.000 ha) chiếm phần lớn. Năm 2017, Chính phủ ban hành Nghị quyết về phát triển bền vững và thích ứng với biến đổi khí hậu ở Đồng bằng sông Cửu Long. Nghị quyết này đặt nền tảng cho việc giảm diện tích trồng lúa ba vụ và đa dạng hóa hơn nữa các hệ thống trồng trọt, góp phần thúc đẩy phát triển nông nghiệp bền vững và thích ứng với biến đổi khí hậu trong khu vực.

Bảng 17.4 Kế hoạch sử dụng đất trồng lúa của Bộ NN&PTNT giai đoạn 2014–2020

Nguồn: Phê duyệt kế hoạch sử dụng đất chuyển đổi hệ thống cây trồng trên đất lúa giai đoạn 2014-2020, Bộ NN & PTNT ngày 31 tháng 7 năm 2014

Để thích nghi với điều kiện địa lý, thổ nhưỡng và nguồn nước khác nhau, nông dân Việt Nam đã phát triển nhiều hệ thống trồng trọt linh hoạt dựa trên cây lúa. Hai mô hình phổ biến đã xuất hiện là (1) một vụ lúa, sau đó là một vụ ngô hoặc khoai lang hoặc rau và (2) hai vụ lúa, sau đó là một vụ ngô hoặc khoai lang hoặc một vụ rau. Từ năm 1995 đến năm 2016, diện tích ngô tăng từ hơn 20.000 ha lên gần 35.000 ha, diện tích trồng khoai lang tăng gấp đôi từ khoảng 10.000 ha lên 20.000 ha (Tổng cục Thống kê 2016). Diện tích các loại rau tăng mạnh từ dưới 20.000 ha năm 2000 lên trên 45.000 ha năm 2011.

Lúa gạo và chăn nuôi

Lợn đóng vai trò thiết yếu trong hệ thống chăn nuôi của vùng Đồng bằng sông Cửu Long. Hoạt động chăn nuôi lợn quy mô nhỏ phổ biến rộng rãi, với khoảng 70% hộ gia đình sở hữu chuồng trại nuôi vài con lợn. Bên cạnh đó, một số mô hình trang trại quy mô lớn nuôi hàng nghìn con lợn cũng đang phát triển (Huỳnh và cộng sự, 2007). Hoạt động này tạo việc làm cho các thành viên trong gia đình và mang lại nguồn thu nhập chính (Huỳnh và cộng sự 2007). Người chăn nuôi phải đối mặt với rủi ro về thị trường và dịch bệnh, khiến số lượng lợn biến động khi giá cả thay đổi và bùng phát các dịch bệnh như lở mồm long móng hay cúm lợn. Tuy nhiên, tổng số lượng ở Đồng bằng đã tăng từ 2,4 triệu năm 1995 lên 3,8 triệu vào năm 2016.

Nuôi gà vịt lấy thịt và trứng từ lâu đã trở thành truyền thống trong các trang trại ở Đồng bằng sông Cửu Long (Xuan và Matsui, 1998). Nguồn thức ăn cho gà vịt chủ yếu là gạo, thức ăn thừa và các loại động vật thủy sinh địa phương như cá và ốc. Mỗi hộ gia đình thường nuôi số lượng nhỏ gà vịt để tự cung tự cấp, nhưng cũng có hộ nuôi vài trăm con để bán ra thị trường. Một số mô hình trang trại quy mô lớn chuyên canh gà vịt có thể nuôi tới vài nghìn con. Tuy nhiên, sự phát triển của ngành chăn nuôi gia cầm khu vực đã phải đối mặt với thách thức lớn do dịch cúm gia cầm bùng phát vào giữa những năm 2000 (chú thích cuối trang 5). Dịch bệnh này đã khiến nhiều hộ chăn nuôi nhỏ buộc phải ngừng hoạt động, dẫn đến sự sụt giảm mạnh mẽ số lượng gia cầm ở Đồng bằng. Theo thống kê, từ năm 2003 đến năm 2005, tổng đàn gia cầm tại đây đã giảm từ 51,5 triệu con xuống còn 31,4 triệu con. Mặc dù vậy, kể từ năm 2005, ngành chăn nuôi gia cầm quy mô vừa và lớn đã có dấu hiệu phục hồi mạnh mẽ. Đến năm 2016, tổng số lượng gia cầm ở Đồng bằng sông Cửu Long đã đạt 64,7 triệu con (Tổng cục Thống kê, 2016).

Trước những năm 1980, trâu và bò được sử dụng làm sức kéo, cả việc cày xới và vận chuyển (Xuan và Matsui 1998). Tuy nhiên, sau thời kỳ đổi mới, hầu hết nông dân đã thay thế trâu bằng máy kéo hai bánh nhập khẩu từ Nhật Bản và Trung Quốc. Sự thay đổi này dẫn đến sự suy giảm đáng kể số lượng trâu trong khu vực. Từ 113.000 con vào năm 1995, số lượng trâu giảm xuống còn 40.000 con vào năm 2001 và tiếp tục giảm xuống còn 31.000 con vào năm 2016 (Tổng cục Thống kê, 2016). Ngược lại, số lượng gia súc tăng mạnh, từ 150.000 con năm 1995 lên 680.000 con năm 2006 và tiếp tục dao động quanh mức 700.000 con. Mục đích sử dụng chính của bò hiện nay là sản xuất thịt bò thương phẩm, với nhu cầu cao ở Thành phố Hồ Chí Minh lân cận. Nhiều hộ gia đình trồng lúa đã tận dụng diện tích chuồng trại sẵn có để nuôi bò thịt, với số lượng trung bình từ 1 đến 10 con mỗi hộ (Hình 17.6). Thức ăn cho bò chủ yếu là cỏ tự trồng, rơm rạ và một phần nhỏ là bánh đậu nành nhập khẩu.

Hình 17.6 Bò được cho ăn để bán tại chuồng trại ở xã Mỹ An, huyện Chợ Mới, tỉnh An Giang. (Nguồn: Nguyễn Văn Kiên, tháng 9/2017)

Lúa gạo và nuôi trồng thủy sản

Bốn hệ thống canh tác lúa gạo chính ở Đồng bằng sông Cửu Long kết hợp việc đánh bắt và/hoặc nuôi trồng các loài thủy sản (Xuan và Matsui 1998):

Lúa-đánh bắt cá tự nhiên
Lúa-thủy sản (cá nước ngọt, ví dụ: Pangasius spp.)
Lúa-thủy sản (tôm nước ngọt, ví dụ Macrobrachium rosenbergii)
Lúa-thủy sản (tôm nước lợ, ví dụ Penaeus monodon)

Đánh bắt cá tự nhiên từ lâu đã được thực hiện ở các vùng lúa cấy ở đồng bằng, sản lượng khoảng 190.000 tấn/năm. Nông dân đào ao, mương trên ruộng lúa để tạo nơi trú ẩn cho cá trong mùa trồng lúa. Sau khi thu hoạch lúa, cá di chuyển đến các ao nơi nông dân có thể thu hoạch để tiêu thụ trong gia đình. Hệ thống này có thể mang lại năng suất 2-3 tấn lúa/ha và 150-200 kg cá/ha (Xuan và Matsui 1998). Mức tiêu thụ trung bình hàng năm các sản phẩm cá tươi ước tính là 21 kg bình quân đầu người vào năm 1995 (Rothuis 1998). Thu hoạch cá tự nhiên để bán mang lại thêm thu nhập cho hầu hết các hộ gia đình. Hệ thống này chiếm ưu thế trước khi lúa HYV được phổ biến rộng rãi ở vùng đồng bằng (Xuan và Matsui 1998), làm giảm đáng kể việc đánh bắt cá tự nhiên. Ví dụ, tổng sản lượng cá đánh bắt ở vùng thượng nguồn đồng bằng giảm 1/3 từ năm 1995 đến năm 2016.

Trong khi việc đánh bắt cá tự nhiên truyền thống đã giảm thì việc nuôi cá lại tăng lên rõ rệt (Hình 17.7). Điều này liên quan đến việc nuôi cá trong đăng quầng hoặc lồng nổi và ngày càng tăng trong các ao dọc sông và kênh chính sử dụng thức ăn viên. Cá da trơn địa phương (Pangasius spp.) là loài được nuôi chính. Ngành công nghiệp cá da trơn bắt đầu vào cuối những năm 1990 tại các tỉnh An Giang và Đồng Tháp ở vùng thượng nguồn đồng bằng, và trong vòng một thập kỷ có sự tham gia của 800.000 nông dân quản lý 6.000 ha ao nuôi để sản xuất 1,5 triệu tấn, phần lớn xuất khẩu sang Mỹ và Liên minh Châu Âu (EU). Trong thập kỷ qua đã xảy ra những tranh chấp thương mại với Mỹ và những lo ngại về chất lượng ở EU, gây ra những biến động về nhu cầu. Tuy nhiên, diện tích nuôi cá nước ngọt vẫn tiếp tục tăng. Ví dụ, ở tỉnh An Giang, diện tích đã tăng từ 1465 ha năm 1995 lên 1690 ha vào năm 2016 (Hình 17.8).

Hình 17.7 Hệ thống lúa-cá-gia cầm tại xã Mỹ Phú Đông, huyện Thoại Sơn, tỉnh An Giang. (Nguồn: Nguyễn Văn Kiên, tháng 9/2017)

Hình 17.8 Diện tích, sản lượng và sản lượng tôm, cá nước ngọt ở tỉnh An Giang. (Nguồn: Cục Thống kê tỉnh An Giang (2016))

Hệ thống kết hợp lúa với tôm nước ngọt chủ yếu được thực hiện ở các vùng trũng của ĐBSCL. Vào những năm 1990, nông dân ở huyện Phụng Hiệp, tỉnh Hậu Giang, trong thời kỳ suy thoái xuyên sông Hậu, đã bắt đầu trồng trọt hai vụ với các giống HYV ngắn ngày và trung bình tích hợp với tôm hoặc cá nước ngọt như cá lóc và cá rô đồng (Xuan và Matsui 1998). Mô hình nuôi tôm – lúa sau đó được du nhập vào tỉnh An Giang, khu vực Tứ giác Long Xuyên vào mùa lũ năm 2000. Xã Phú Thuận, huyện Thoại Sơn là địa phương đầu tiên triển khai mô hình này với diện tích vài ha tôm và thu được hiệu quả kinh tế cao nhờ năng suất tốt và giá bán sản phẩm cao. Năm 2002, nông dân huyện Châu Phú tiếp tục áp dụng mô hình này, nuôi tôm trên diện tích 282 ha trong mùa lũ và luân canh với lúa HYV vào mùa khô (Hình 17.9). Theo nghiên cứu của Nguyễn (2014), lợi nhuận ròng từ một vụ tôm – lúa vào năm 2006 đạt 2.263 USD, trong đó 85% đến từ hoạt động nuôi tôm. Con số này cao hơn nhiều so với lợi nhuận ròng từ mô hình trồng lúa hai vụ và ba vụ truyền thống ở An Giang (Bảng 17.5). Do đó, chính quyền tỉnh đã xây dựng chính sách thúc đẩy “sinh kế dựa vào lũ” thông qua hệ thống lúa-tôm (Ủy ban Nhân dân An Giang 2006). Nông dân Đồng Tháp ở vùng Đồng Tháp Mười cũng theo nông dân An Giang, bắt đầu nuôi tôm vào mùa lũ năm 2004. Năm 2006 cả nước có 146 ha ao nuôi, sản lượng 230 tấn. Con số này tăng lên 700 ha sản xuất 1200 tấn vào năm 2010.

Hình 17.9 Nuôi tôm nước ngọt tại xã Vĩnh Thành Trung, huyện Châu Phú, tỉnh An Giang. (Nguồn: Nguyễn Văn Kiên)

Bảng 17.5 Hiệu quả kinh tế từ nghề trồng lúa-tôm nước ngọt ở An Giang, 2006

Nguồn: Nguyen, VK ( 2014)

Lưu ý: 1 USD = 23.000 VNĐ

Diện tích và sản lượng tôm nước ngọt tăng rõ rệt đến khoảng năm 2008. Tuy nhiên, sản lượng đã giảm đáng kể trong thập kỷ qua do ô nhiễm hóa chất từ các cánh đồng lúa HYV lân cận, mực nước lũ giảm (đỉnh lũ năm 2015 là thấp nhất trong 100 năm qua) và giá cả thị trường không ổn định. Diện tích ao nuôi tôm ở An Giang đạt đỉnh 650 ha vào năm 2007 và giảm xuống còn 214 ha vào năm 2016, trong khi năng suất bình quân giảm mạnh từ trên 2 tấn/ha năm 2012 xuống dưới 1 tấn/ha năm 2016 (Hình 17.8). bên trên). Với sự sụt giảm về diện tích và sản lượng, tổng sản lượng ở An Giang đã giảm từ 1.334 tấn năm 2008 xuống chỉ còn 194 tấn vào năm 2016. Xu hướng tương tự cũng xảy ra ở cả hai tỉnh An Giang và Đồng Tháp.

Lúa kết hợp với tôm nước lợ đã được áp dụng ở 5 tỉnh ven biển ngay từ những năm 1930 (Nguyen, HC 1994). Năm 1984, có khoảng 5000 ha nuôi tôm-lúa (Xuan và Matsui 1998). Vào thời điểm này, năng suất tôm trung bình đạt 640 kg/ha và năng suất lúa dao động từ 3,5 đến 4,0 tấn/ha (Xuan và Matsui 1998). Năm 2000, tổng diện tích lúa-tôm là 71.000 ha, phân bố trên 5 tỉnh ven biển: Bến Tre, Sóc Trăng, Bạc Liêu, Cà Mau và Kiên Giang. Con số này đã tăng lên 153.000 ha vào năm 2014 (USAID 2016). Các hệ thống tôm-lúa bán thâm canh này bao gồm một vụ lúa mùa mưa và một hoặc hai vụ tôm sú hoặc tôm thẻ chân trắng (USAID 2016). Hệ thống này rất phổ biến ở các tỉnh Sóc Trăng, Cà Mau, Kiên Giang, Bến Tre và Trà Vinh. Tổng sản lượng tôm nước lợ là 65.000 tấn với năng suất dao động từ 300 đến 500 kg/ha (USAID 2016). Nghiên cứu của Preston và Clayton (2003) cho thấy thu nhập của nông dân đã được cải thiện đáng kể sau khi áp dụng hệ thống canh tác lúa – tôm.

Hệ thống nuôi tôm – lúa, mặc dù mang lại hiệu quả kinh tế cao, nhưng vẫn tiềm ẩn một số vấn đề kỹ thuật có thể ảnh hưởng đến tính bền vững của mô hình này. Một trong những vấn đề chính là việc sử dụng chất dinh dưỡng trong hệ thống tôm – lúa thường kém hiệu quả hơn so với các ao nuôi tôm chuyên dụng. Điều này dẫn đến tỷ lệ sống thấp và sản lượng tôm thu hoạch không cao (Dien et al., 2018). Ngoài ra, các yếu tố môi trường như nhiệt độ nước và độ mặn cao vào mùa khô, cùng với hàm lượng oxy hòa tan thấp, cũng ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe và sự phát triển của tôm, góp phần làm giảm tỷ lệ sống và sản lượng (Leigh et al., 2017). Hơn nữa, độ mặn cao trong hệ thống tôm – lúa cũng tác động bất lợi đến năng suất lúa, ảnh hưởng đến tổng sản lượng thu hoạch của cả hệ thống. Mặc dù hệ thống nuôi tôm-lúa có hiệu quả kinh tế và môi trường nhưng nông dân có xu hướng chuyển sang hệ thống nuôi tôm thâm canh (Preston và Clayton 2003).

Biến đổi khí hậu đang đặt ra những thách thức mới và ngày càng gia tăng đối với hệ thống nuôi tôm – lúa ở Đồng bằng sông Cửu Long. Một trong những tác động tiêu biểu là tình trạng xâm nhập mặn diễn ra sớm hơn, thường vào tháng 11, ảnh hưởng trực tiếp đến năng suất lúa và đồng thời góp phần làm gia tăng độ mặn trong đất theo thời gian (Preston và Clayton, 2003; ACIAR, 2016). Hơn nữa, tần suất và mức độ nghiêm trọng của hạn hán cũng gia tăng do biến đổi khí hậu. Đợt hạn hán lịch sử năm 2015 là minh chứng rõ ràng cho những tác động tàn khốc của biến đổi khí hậu, gây thiệt hại nặng nề cho các ngành sản xuất nông nghiệp như lúa, rau, hoa, cây ăn quả, chăn nuôi gia súc, trâu bò và ao cá nhỏ. Các tỉnh ven biển chịu ảnh hưởng nặng nề nhất, đặc biệt là đối với sản xuất lúa gạo, trái cây và nuôi trồng thủy sản.

Kết luận

Hệ thống canh tác lúa gạo ở Đồng bằng sông Cửu Long đã trải qua quá trình chuyển đổi mạnh mẽ trong ba thập kỷ qua, được thúc đẩy bởi sự kết hợp giữa sáng kiến của nông dân và chính sách của chính phủ. Trước nhu cầu cấp thiết phải tăng cường sản xuất lúa gạo sau năm 1975, chính phủ đã tăng cường đầu tư vào kiểm soát nước và tưới tiêu, đồng thời thúc đẩy thâm canh lúa gạo thông qua công nghệ cách mạng xanh, dẫn đến việc áp dụng rộng rãi các hệ thống hai vụ và ba vụ. Với việc mở rộng thủy lợi và tăng cường độ canh tác, diện tích lúa ở Đồng bằng đã tăng từ khoảng 2,0 triệu ha trong thập kỷ ngay sau chiến tranh lên 3,2 triệu ha vào năm 1995 và 4,3 triệu ha vào năm 2016. Vụ mùa (mùa thu) tăng từ khoảng 2 tấn/ha năm 1975 lên 3,8 tấn/ha năm 1995 và 5,3 tấn/ha năm 2016 do quản lý nước tốt hơn, sử dụng HYV và sử dụng nhiều phân bón hơn. Tổng sản lượng lúa chỉ khoảng 4 triệu tấn vào năm 1975, tăng gấp ba lần lên 12,8 triệu tấn vào năm 1995 và tăng gấp đôi lên 24,2 triệu tấn vào năm 2016. Sự gia tăng này là do tăng diện tích trồng trọt và tăng năng suất. Từ chỗ là nước nhập khẩu ròng gạo trong những năm 1970 và 1980, Việt Nam đã xuất khẩu 1,4 triệu tấn gạo vào năm 1989 sau giai đoạn đầu tăng cường thâm canh và cải cách thị trường. Năm 2016, xuất khẩu đạt tổng cộng 4,5 triệu tấn trị giá 2 tỷ USD, 90% trong số đó được sản xuất tại Đồng bằng sông Cửu Long.

Kể từ năm 2000, mô hình canh tác lúa gạo ở Đồng bằng sông Cửu Long đã có sự chuyển đổi đáng kể khi những tác động tiêu cực đến sinh kế nông dân và môi trường ngày càng trở nên rõ ràng. Việc tập trung sản xuất lúa gạo chất lượng thấp cho thị trường xuất khẩu không mang lại lợi nhuận tương xứng cho nông dân, đặc biệt khi nhu cầu tiêu dùng trong nước và quốc tế đang chuyển sang các loại gạo chất lượng cao hơn và chế độ ăn uống đa dạng hơn. Chuyên môn hóa sản xuất lúa gạo liên tục cũng đã hạn chế sự đa dạng trong chế độ ăn uống của các hộ gia đình nông thôn. Việc sử dụng rộng rãi phân bón và thuốc trừ sâu đã dẫn đến ô nhiễm đất, nước và giảm nguồn cung cấp thực phẩm hoang dã. Hơn nữa, việc “quản lý tổng thể” thủy văn ở Đồng bằng đã có tác động lớn đến dòng nước, quá trình bồi lắng, các loài thủy sinh và các phương án sử dụng đất. Đồng bằng cũng rất dễ bị tổn thương trước tác động của biến đổi khí hậu, bao gồm mực nước biển dâng, hạn hán và lũ lụt gia tăng, xâm nhập mặn, ảnh hưởng đến tới một nửa diện tích bề mặt.

Nhằm giải quyết những vấn đề liên quan đến mô hình thâm canh lúa gạo, chính phủ đã thực hiện những thay đổi trong chính sách, dần dần nới lỏng các hạn chế đối với việc sử dụng đất trồng lúa. Ban đầu, những hạn chế này được áp dụng để đảm bảo an ninh lương thực và duy trì thu nhập xuất khẩu. Do đó, các hệ thống canh tác dựa vào lúa gạo đã trở nên đa dạng hơn trong hai thập kỷ qua, với việc tăng cường sử dụng đất lúa để trồng các loại cây trồng ngoài lúa, vườn cây ăn quả và nuôi trồng thủy sản nước ngọt và nước lợ. Các loại cây trồng làm vườn vào mùa khô được tưới tiêu và các vườn cây ăn trái năng suất và sinh lời hiện có rất nhiều ở vùng đồng bằng ngập lũ. Trong khi sản lượng đánh bắt cá nội địa truyền thống giảm sút thì sản lượng cá nước ngọt trong ao, đặc biệt là cá da trơn địa phương đã phát triển thành ngành xuất khẩu chính ở vùng thượng nguồn đồng bằng. Tuy nhiên, tôm nước ngọt sau khi tăng nhanh kể từ năm 1990 lại có dấu hiệu suy giảm. Tại Khu liên hợp ven biển và bán đảo Cà Mau, nghề nuôi tôm nước lợ có lịch sử lâu đời và thành công hơn nhưng đang phải đối mặt với nhiều thách thức do dịch bệnh bùng phát, biến động thị trường và biến đổi khí hậu.

Dấu hiệu gần đây nhất về sự thay đổi chính sách là nghị quyết tháng 11 năm 2017 nhằm hỗ trợ các chiến lược phát triển bền vững cho Đồng bằng. Nghị quyết này bao gồm (1) thúc đẩy phát triển lúa gạo chất lượng cao, (2) giảm diện tích trồng lúa, (3) tiếp tục đa dạng hóa hệ thống canh tác và (4) thúc đẩy nông nghiệp sinh thái và nông nghiệp hữu cơ. Các mục tiêu đã được đặt ra là tăng chất lượng chứ không phải số lượng gạo và đa dạng hóa các hệ thống canh tác dựa vào lúa gạo để tận dụng tốt nhất từng vùng sinh thái nông nghiệp ở Đồng bằng. Ngay cả lúa mùa nổi truyền thống cũng đang được khuyến khích ở các vùng ngập sâu còn lại. Giảm diện tích trồng lúa nhằm giúp giải quyết tình trạng lạm dụng hóa chất trong hệ sinh thái ruộng lúa, đồng thời mở ra nhiều cơ hội hơn cho các loại cây trồng, vật nuôi và thủy sản đa dạng đang có nhu cầu ngày càng tăng ở các thành phố của Việt Nam. Thúc đẩy các hệ thống canh tác lúa tổng hợp (hoặc sinh thái nông nghiệp) nhằm tạo cơ sở cho sinh kế nông thôn bền vững và có lợi hơn ở Đồng bằng, với khả năng thích ứng tốt hơn với những thay đổi của thị trường và khí hậu.

Theo Nguyen Van Kien, Nguyen Hoang Han & Rob Cramb

Nguồn: https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-981-15-0998-8_17#Sec1

Biên dịch: Nguyễn Thị Quyên – Tôm Giống Gia Hóa Bình Minh

TÔM GIỐNG GIA HÓA – CHÌA KHÓA THÀNH CÔNG

Xem thêm:

Kỹ Thuật Nuôi, Tin Tức